Tarihi Dicle Köprü’sü (On Gözlü Köprü), Dicle Nehri üzerinde yer alan, Diyarbakır kent tarihinde önemli bir yere ve simgesel değere sahip bir kültür varlığıdır.
Tarihi bilinen en eski İslam köprülerinden biri olan On Gözlü Köprü, Diyarbakır’ın Silvan’a ulaşımını sağlayan eski yol üzerindeki Kırklar Dağı’nın eteğinde yer alıyor. Dicle ya da Silvan Köprüsü olarak da anılan On Gözlü Köprü, geçirdiği onarımın ardından halen Diyarbakırlılara hizmet vermeye devam ediyor.
178 metre uzunluğunda ve 5,6 metre eninde olan On Gözlü Köprü, 1065 yılında Mervaniler döneminde inşa edildi. Mimarının Yusufoğlu Ubeyd Bey olduğu tahmin ediliyor. Dicle Irmağı’nın geniş yatağında on gözlü olarak planlanan köprünün en büyük kemer açıklığı 15 metreye yaklaşıyor. Bölgeye özgü siyah bazalt taşlar kullanılarak inşa edilen bu tarihi yapının ayak kısmında, diğer taş köprülerde olduğu gibi nehir taşkınlarına karşı selyaranlar bulunuyor. Köprünün çiçekli kûfi hat sanatıyla yazılmış Arapça kitabesi zamanın etkisiyle bir bölümü silindiği için tam okunamayacak halde.
Yapı, uzun zaman süreci içerisinde, insan ve doğa etkisiyle edindiği değişim, çeşitli müdahale ve bozulmalarla günümüze ulaşmıştır. Yüksek tonajlı araçların yoğun olarak kullandığı On Gözlü Köprü’nün kemerlerinde oluşan tahribat nedeniyle, Karayolları Bölge Müdürlüğü tarafından bir restorasyon çalışması gerçekleştirildi. Tarihi köprüyü yok olmaktan kurtarmak için yeni inşa edilen Bağıvar Köprüsü, bir kilometre güneyde konumlanıyor ve 2009 yılında trafiğe açıldı.
Geçmiş medeniyetlerin sanat, kültür ve estetik anlayışı ile gereksinimleri, malzeme ve yapım tekniği ile biçimlenmiş tarihi köprüler, korunması ve yaşatılması gerekli kültürel varlıklarımızdandır. Güneydoğu Anadolu’da pek çok yerleşim alanını Diyarbakır’a bağlayan tarihi Dicle Köprüsü de, yapım ustalığı, estetiği, boyutu, geniş su açıklığını geçen yüksek sivri kemerli gözleri, piramidal külahlı selyaranlarıyla kentin önemli simgesel bir mimari yapıtıdır. Bulunduğu konum itibariyle kentin doğu ve kuzeyinde yer alan kentlere bağlantısını sağlayan bir kavşakta yer almaktadır. Köprü, üzerinde bulunduğu Dicle Nehri’ni aşmak için yığma yapım sisteminde inşa edilmiştir. Bazalt taşın ve tuğlanın hâkim olduğu yapının uzunluğu 172 metre, genişliği ilk beş gözde 5 metre 45 santim ile 6 metre 24 santim arası, beşinci gözden itibaren 9 metre 69 santim ile 10 metre 20 santim arasıdır. Yapıda kemerler ve harpuştalar düzgün kesme taştan yapılı iken, tempan yüzeyleri ve korkuluklar daha çok moloz dokudan oluşmaktadır. Açıklıkları geçen gözler, çift merkezli ve sivri kemerlidir. Memba yüzündeki selyaranları üçgen gövdeli, piramidal külahlıdır. Önemli bir bölümü özgün olan korkuluklar, sivri harpuştalarla örtülüdür. Mansap yüzünde daha önceki dönemlere ait kemer ayaklarının kalan kısımlarından oluşan dört topuk bulunmaktadır.
Yapı çeşitli dönemlerdeki yıkımlardan dolayı farklı onarımlar görmüştür. Yakın dönemli onarımlarla yapının görsel bütünlüğü, malzeme uyumu ve beton + asfalt kaplı döşemeyle özgün dokusu kısmen bozulmuştu. Yapılan müdahale ve uygulamalarla köprünün özgün doku ve bütünlüğünün kazanılmasına çalışılmıştır.
Uzun yıllar boyunca, gördüğü farklı dönem müdahaleleri, aşınma, insan ve doğa etkisiyle meydana gelmiş bozulmalarla günümüze ulaşan Dicle Köprüsü, genel hatlarıyla sağlam bir görünüm sunmaktadır. Restorasyon ve güçlendirme çalışmalarından önce yoğun taşıt trafiğine açık olan yapı, zaman içerisinde edindiği strüktürel, fiziksel bozulmalara, insan ve doğa etkili tüm etkenlere karşı görevini sürdürerek günümüze ulaşmıştır. Köprü Türkiye’nin her yerinden ve yurt dışından gelen misafirleri ağırlıyor.
Kaynaklar:
1. Halifeoğlu, M., Dalkılıç N., İnan, S., Demirkol, “Dicle (On Gözlü) Köprüsü İnceleme Raporu” 2008.
2.Dicle (On Gözlü) Köprüsü Harç Analiz Raporu-İstanbul Konservasyon Merkezi-2008.
3.Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu - Diyarbakır Dicle (On Gözlü) Köprüsü’nün Onarımı, Güçlendirilmesi ve Yeniden Kullanımı-2009.
